12. องฺกุรวตฺถุ

ติณโทสานีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ วิหรนฺโต องฺกุรํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ ‘‘เย ฌานปฺปสุตา ธีรา’’ติ (ธ. ป. 181) คาถาย วิตฺถาริตเมวฯ วุตฺตญฺเหตํ ตตฺถ อินฺทกํ อารพฺภฯ โส กิร อนุรุทฺธตฺเถรสฺส อนฺโตคามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐสฺส อตฺตโน อาภตํ กฏจฺฉุมตฺตกํ ภิกฺขํ ทาเปสิฯ ตทสฺส ปุญฺญํ องฺกุเรน ทสวสฺสสหสฺสานิ ทฺวาทสโยชนิกํ อุทฺธนปนฺติํ กตฺวา ทินฺนทานโต มหปฺผลตรํ ชาตํฯ ตสฺมา เอวมาหฯ เอวํ วุตฺเต สตฺถา, ‘‘องฺกุร, ทานํ นาม วิเจยฺย ทาตุํ วฏฺฏติ, เอวํ ตํ สุเขตฺเต สุวุตฺตพีชํ วิย มหปฺผลํ โหติฯ ตฺวํ ปน ตถา นากาสิ, เตน เต ทานํ น มหปฺผลํ ชาต’’นฺติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต –

‘‘วิเจยฺย ทานํ ทาตพฺพํ, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ;

วิเจยฺย ทานํ สุคตปฺปสตฺถํ,

เย ทกฺขิเณยฺยา อิธ ชีวโลเก;

เอเตสุ ทินฺนานิ มหปฺผลานิ,

พีชานิ วุตฺตานิ ยถาสุเขตฺเต’’ติฯ (เป. ว. 329) –

วตฺวา อุตฺตริมฺปิ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –

[356]

‘‘ติณโทสานิ เขตฺตานิ, ราคโทสา อยํ ปชา;

ตสฺมา หิ วีตราเคสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํฯ

[357]

‘‘ติณโทสานิ เขตฺตานิ, โทสโทสา อยํ ปชา;

ตสฺมา หิ วีตโทเสสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํฯ

[358]

‘‘ติณโทสานิ เขตฺตานิ, โมหโทสา อยํ ปชา;

ตสฺมา หิ วีตโมเหสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํฯ

[359]

‘‘ติณโทสานิ เขตฺตานิ, อิจฺฉาโทสา อยํ ปชา;

ตสฺมา หิ วิคติจฺเฉสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผล’’นฺติฯ

ตตฺถ ติณโทสานีติ สามากาทีนิ ติณานิ อุฏฺฐหนฺตานิ ปุพฺพณฺณาปรณฺณานิ เขตฺตานิ ทูเสนฺติ, เตน ตานิ น พหุผลานิ โหนฺติฯ เอวํ สตฺตานมฺปิ อนฺโต ราโค อุปฺปชฺชนฺโต สตฺเต ทูเสติ, เตน เตสุ ทินฺนํ มหปฺผลํ น โหติ ฯ ขีณาสเวสุ ทินฺนํ ปน มหปฺผลํ โหติฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘ติณโทสานิ เขตฺตานิ, ราคโทสา อยํ ปชา;

ตสฺมา หิ วีตราเคสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผล’’นฺติฯ –

เสสคาถาสุปิ เอเสว นโยฯ

เทสนาวสาเน องฺกุโร จ อินฺทโก จ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุ, สมฺปตฺตานมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติฯ

องฺกุรวตฺถุ ทฺวาทสมํฯ

ตณฺหาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จตุวีสติโม วคฺโคฯ

25. ภิกฺขุวคฺโค

1. ปญฺจภิกฺขุวตฺถุ

จกฺขุนา สํวโรติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปญฺจ ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิฯ

เตสุ กิร เอเกโก จกฺขุทฺวาราทีสุ ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ เอเกกเมว รกฺขิฯ อเถกทิวสํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อหํ ทุรกฺขํ รกฺขามิ, อหํ ทุรกฺขํ รกฺขามี’’ติ วิวทิตฺวา ‘‘สตฺถารํ ปุจฺฉิตฺวา อิมมตฺถํ ชานิสฺสามา’’ติ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, มยํ จกฺขุทฺวาราทีนิ รกฺขนฺตา อตฺตโน อตฺตโน รกฺขนทฺวารเมว ทุรกฺขนฺติ มญฺญาม, โก นุ โข อมฺเหสุ ทุรกฺขํ รกฺขตี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ สตฺถา เอกํ ภิกฺขุมฺปิ อโนสาเทตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, สพฺพานิ เปตานิ ทุรกฺขาเนว, อปิ จ โข ปน ตุมฺเห น อิทาเนว ปญฺจสุ ฐาเนสุ อสํวุตา, ปุพฺเพปิ อสํวุตา, อสํวุตตฺตาเยว จ ปณฺฑิตานํ โอวาเท อวตฺติตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิตฺถา’’ติ วตฺวา ‘‘กทา, ภนฺเต’’ติ เตหิ ยาจิโต อตีเต ตกฺกสิลชาตกสฺส วตฺถุํ วิตฺถาเรตฺวา รกฺขสีนํ วเสน ราชกุเล ชีวิตกฺขยํ ปตฺเต ปตฺตาภิเสเกน มหาสตฺเตน เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา ราชาสเน นิสินฺเนน อตฺตโน สิริสมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา ‘‘วีริยํ นาเมตํ สตฺเตหิ กตฺตพฺพเมวา’’ติ อุทานวเสน อุทานิตํ –

‘‘กุสลูปเทเส ธิติยา ทฬฺหาย จ,

อนิวตฺติตตฺตาภยภีรุตาย จ;

น รกฺขสีนํ วสมาคมิมฺหเส,

ส โสตฺถิภาโว มหตา ภเยน เม’’ติฯ (ชา. 1.1.132) –

อิมํ คาถํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ตทาปิ ตุมฺเหว ปญฺจ ชนา ตกฺกสิลายํ รชฺชคหณตฺถาย นิกฺขนฺตํ มหาสตฺตํ อาวุธหตฺถา ปริวาเรตฺวา มคฺคํ คจฺฉนฺตา อนฺตรามคฺเค รกฺขสีหิ จกฺขุทฺวาราทิวเสน อุปนีเตสุ รูปารมฺมณาทีสุ อสํวุตา ปณฺฑิตสฺส โอวาเท อวตฺติตฺวา โอลียนฺตา รกฺขสีหิ ขาทิตา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิตฺถฯ